Theo chuyên tài chính, cán cân thương mại là một khái niệm thường xuyên xuất hiện trong ngành kinh tế, đặc biệt liên quan đến hoạt động xuất nhập khẩu. Những yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thương mại bao gồm nhập khẩu, xuất khẩu, tỷ giá hối đoái, lạm phát và các chính sách phát triển thương mại của chính phủ. Khi giá trị xuất khẩu cao hơn nhập khẩu, nền kinh tế đạt trạng thái thặng dư thương mại; ngược lại, khi xuất khẩu thấp hơn nhập khẩu, sẽ dẫn đến thâm hụt thương mại.
1. Cán cân thương mại là gì?
Cán cân thương mại (tiếng Anh: Balance of Trade, viết tắt BOT) là phần quan trọng nhất trong tài khoản vãng lai của cán cân thanh toán quốc tế, phản ánh giá trị chênh lệch giữa xuất khẩu và nhập khẩu của một quốc gia vào một thời điểm cụ thể (theo quý, theo năm).
Cán cân thương mại còn được biết đến với tên gọi thặng dư thương mại hoặc xuất khẩu ròng.
Cán cân thương mại trong nền kinh tế quốc gia
Cán cân thương mại tác động lên nền kinh tế mở qua hai yếu tố quan trọng: xuất khẩu ròng làm tăng tổng cầu và sự chênh lệch giữa số nhân đầu tư tư nhân cùng chi tiêu chính phủ, do một phần chi tiêu bị thất thoát qua thương mại quốc tế.
Khi cán cân thương mại dương, nền kinh tế quốc gia phát triển mạnh, thu hút nhiều vốn đầu tư FDI, từ đó nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế.
Trái lại, cán cân thương mại âm cho thấy trình độ sản xuất của quốc gia đang kém cạnh tranh, doanh nghiệp nội cần nâng cấp chất lượng sản phẩm đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.
2. Vai trò của cán cân thương mại đối với nền kinh tế
Cán cân thương mại giữ vai trò cực kỳ quan trọng đối với nền kinh tế, cụ thể:
– Cán cân thương mại giúp quốc gia đánh giá năng lực cạnh tranh thương mại quốc tế, phân tích nhu cầu tiêu dùng xã hội và khả năng sản xuất, từ đó đưa ra phương án và chính sách hiệu quả bảo đảm kinh tế vĩ mô ổn định;
– Thay đổi tỷ giá hối đoái qua việc phản ánh quan hệ cung cầu tiền tệ của quốc gia: Khi cán cân thặng dư và dòng tiền ngoại tệ tăng, nhu cầu chuyển đổi tiền tệ cũng tăng do giao thương cần sử dụng đồng nội tệ, vì vậy đồng nội tệ có khả năng tăng giá. Tương tự, đồng nội tệ sẽ giảm giá khi nhập siêu;
– Nắm rõ trạng thái của cán cân vãng lai;
– Cán cân thương mại biểu thị mức thu nhập, đầu tư và tiết kiệm qua cán cân thanh toán: Nếu thâm hụt, quốc gia chi nhiều hơn thu, tiết kiệm ít hơn đầu tư và ngược lại.
Tầm quan trọng của cán cân thương mại đối với toàn bộ nền kinh tế
3. Các yếu tố ảnh hưởng tới cán cân thương mại
Nhập khẩu và xuất khẩu là các yếu tố then chốt ảnh hưởng đến cán cân thương mại. Các yếu tố cơ bản khác…
Các yếu tố tác động đến cán cân thương mại bao gồm: tỷ giá hối đoái, lạm phát, cùng với các chính sách thương mại và phát triển kinh tế. Cụ thể như sau:
– Tỷ giá hối đoái: Đồng nội tệ tăng giá khiến hàng nhập khẩu rẻ hơn và hàng xuất khẩu đắt hơn đối với thị trường nước ngoài, gây bất lợi cho xuất khẩu, do đó làm giảm cán cân thương mại. Ngược lại, khi giá trị đồng nội tệ giảm, xuất khẩu trở nên thuận lợi hơn, nhập khẩu gặp khó khăn, tạo ra thặng dư thương mại.
– Lạm phát: Lạm phát làm giảm giá trị đồng nội tệ và tác động mạnh đến chi phí sản xuất, ảnh hưởng lớn đến xuất nhập khẩu. Khi đồng tiền suy yếu, giá hàng nhập khẩu tăng và giá hàng xuất khẩu giảm, dẫn đến thâm hụt thương mại.
– Các chính sách thương mại và phát triển kinh tế có thể bao gồm những rào cản đối với xuất nhập khẩu các mặt hàng (thuế, điều kiện sản phẩm trong các ngành cụ thể…) hoặc sự hỗ trợ của Chính phủ làm thay đổi giá và số lượng sản xuất, từ đó tác động đến cán cân thương mại.
– Ngoài ra, các yếu tố khác như: cơ cấu kinh tế và chiến lược phát triển ngành công nghiệp, thu nhập của người tiêu dùng trong và ngoài nước, các chu kỳ kinh tế, và dòng vốn đầu tư vào quốc gia, cũng tác động đến cán cân thương mại.
Các yếu tố chính ảnh hưởng trực tiếp đến cán cân thương mại
4. Các dạng cán cân thương mại
Để tính toán cán cân thương mại, ta sử dụng công thức sau:
Cán cân thương mại đạt trạng thái cân bằng khi mức chênh lệch giữa xuất khẩu và nhập khẩu bằng 0.
Nếu mức chênh lệch này > 0, tức là cán cân thương mại thặng dư hay xuất siêu, với giá trị dương, nghĩa là xuất khẩu > nhập khẩu;
Nếu mức chênh lệch < 0, tức là cán cân thương mại thâm hụt hay nhập siêu, với giá trị âm, nghĩa là xuất khẩu < nhập khẩu.
Ba trạng thái của cán cân thương mại
5. Thực trạng cán cân thương mại tại Việt Nam
*Tính từ năm 2020
Theo số liệu từ Tổng cục Hải quan, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa cả nước năm 2020 ước đạt 543.9 tỷ USD, tăng 5.1% so với năm trước, với kim ngạch nhập khẩu là 262.4 tỷ USD và xuất khẩu đạt 281.5 tỷ USD.
Kết quả là, cán cân thương mại thặng dư khoảng 19.1 tỷ USD, đánh dấu mức xuất siêu cao nhất trong chuỗi 5 năm liên tiếp từ 2016, một thành tựu đáng kể dù nền kinh tế chịu tác động tiêu cực từ dịch Covid-19.
Hiện trạng cán cân thương mại của Việt Nam
Dù vượt qua thời kỳ dịch Covid-19 kìm hãm, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa cả nước vẫn đạt 668.54 tỷ USD, tăng trưởng 22.6% so với năm 2020, với xuất khẩu đạt 336.31 tỷ USD và nhập khẩu 332.23 tỷ USD, giữ cho cán cân thương mại thặng dư.
Trong 10 tháng đầu năm 2022, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của chúng ta đạt 616.24 tỷ USD, tăng 14.1% so với cùng kỳ năm trước. Kim ngạch xuất khẩu đạt 312.82 tỷ USD, tăng 15.9%, trong khi nhập khẩu đạt 303.42 tỷ USD, tăng 12.2%. Cán cân thương mại duy trì xuất siêu với ước tính 9.4 tỷ USD.
Có thể thấy rằng, cán cân thương mại đóng vai trò lớn trong nền kinh tế thị trường. Việc giữ cho cán cân thương mại dương hoặc thặng dư luôn là thách thức mà Chính phủ hướng đến để thúc đẩy vị thế quốc gia trên trường quốc tế. Chuyên Tài Chính hy vọng rằng, với thông tin trên, chúng tôi đã cung cấp cho bạn kiến thức hữu ích về thị trường. Chúc bạn thành công!
