Chỉ số CPI thường xuyên xuất hiện trong các bản tin kinh tế do vai trò quan trọng của nó đối với một quốc gia, vì nó phản ánh sự lành mạnh của nền kinh tế. Cùng tìm hiểu cách tính chỉ số giá tiêu dùng qua bài viết sau của CHUYÊN TÀI CHÍNH.
1. Chỉ số CPI là gì?
Chỉ số CPI (Consumer Price Index) là chỉ số tiêu dùng đo lường trung bình số tiền mà người dân chi để mua các hàng hóa và dịch vụ thiết yếu. Được tính bằng phần trăm (%), CPI thể hiện sự biến động của giá cả hàng hóa trong một khoảng thời gian nhất định.
Giỏ hàng hóa và dịch vụ dùng để tính CPI bao gồm thực phẩm, đồ uống, nhà ở, quần áo, giáo dục, truyền thông, phương tiện di chuyển, giải trí, y tế, và các mặt hàng thiết yếu khác.
Chỉ số CPI phản ánh mức chi tiêu bình quân của người dân cho hàng hóa thiết yếu
CPI cho thấy sự thay đổi giá bán lẻ của các hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng thường xuyên trong đời sống người dân.
Dựa vào chỉ số này, các nhà kinh tế có thể theo dõi sự biến động của chi phí sinh hoạt theo tháng, năm và điều chỉnh chính sách phù hợp để kiểm soát giá cả.
CPI được coi là một chỉ báo kinh tế vĩ mô về lạm phát, và là công cụ mà Chính phủ và Ngân hàng Trung ương sử dụng để theo dõi sự ổn định giá và hỗ trợ điều chỉnh tài khoản quốc gia.
Khi CPI gia tăng nhanh chóng, điều đó báo hiệu giá cả leo thang, lạm phát đang diễn ra. Nếu không kịp kiểm soát, có thể dẫn đến siêu lạm phát gây sụp đổ kinh tế.
Ngược lại, nếu CPI giảm mạnh, cũng là tín hiệu đáng lo ngại, cho thấy giá cả đang tụt dốc, không có lợi cho sản xuất kinh doanh và nền kinh tế nói chung.
2. Ý nghĩa của chỉ số giá tiêu dùng CPI
Như đã đề cập, Consumer Price Index thể hiện mức độ tăng hay giảm của giá bán lẻ hàng hóa và dịch vụ thiết yếu, phục vụ đời sống hàng ngày của nhân dân. Khi CPI gia tăng, tức là giá cả trung bình đang tăng, ngược lại khi CPI giảm thì cho thấy giá cả và mức tiêu dùng trung bình cũng giảm.
Trong kinh tế học vĩ mô, CPI được coi là thước đo sức khỏe kinh tế của quốc gia, cho biết nền kinh tế đang ở giai đoạn lạm phát hay giảm phát. Vì vậy, các Chính phủ luôn giám sát chặt chẽ chỉ số này để điều chỉnh chính sách kịp thời, ngăn chặn nguy cơ suy thoái hay sụp đổ kinh tế.
CPI thể hiện mức giá và sự biến động của hàng hóa và dịch vụ thiết yếu
Như vậy, CPI là nền tảng cho Chính phủ trong việc nghiên cứu tình trạng kinh tế vĩ mô, xác định tỷ lệ lạm phát hay đánh giá sức mua của đồng tiền quốc gia.
Chỉ số CPI xuất hiện thường xuyên trong các tin tức kinh tế vì vai trò quan trọng của nó, khi xác định sức khỏe của nền kinh tế quốc gia.
3. Cách tính chỉ số giá tiêu dùng CPI
Để tính chỉ số giá tiêu dùng, các nhà kinh tế phải tiến hành khảo sát thị trường để xác định giá cả hàng hóa và dịch vụ thiết yếu, thường được người tiêu dùng mua sắm trong một thời gian cụ thể. Sau đó, họ tính toán chi phí người dân phải chi trả khi mua giỏ hàng hóa, dịch vụ đó.
Từ đó, chỉ số CPI được tính theo công thức sau:
Trong công thức trên, t là thời điểm xem xét để tính chỉ số giá tiêu dùng, và kỳ cơ sở thường được lấy từ 5 đến 7 năm, với giá trị gốc luôn là 1.
Thực tế, quyền số trong tính toán CPI có thể được xác định thông qua việc phân tích tỷ trọng chi tiêu của từng nhóm sản phẩm, dịch vụ so với tổng giá trị trong giỏ hàng. Quyền số này giúp tính CPI cho các thời kỳ tiếp theo.
CPI thường được tính hàng tháng và hàng năm, có thể áp dụng cho từng nhóm hàng hóa hoặc một số nhóm khác nhau tùy vào mục đích nghiên cứu. Bên cạnh CPI, các chỉ số giá bán buôn cũng được tính toán, như mức giá của giỏ hàng khi doanh nghiệp mua vào.
Tại Việt Nam, Tổng cục Thống kê chịu trách nhiệm tính toán CPI. Quyền số được xác định vào năm 2000 và áp dụng từ tháng 7 năm 2001, dựa trên kết quả Điều tra mức sống dân cư Việt Nam 1997-1998 và Điều tra kinh tế hộ gia đình năm 1999. Đáng chú ý, nhóm Lương thực – Thực phẩm chiếm 47,9%, trong khi nhóm Văn hoá – Thể thao – Giải trí chỉ chiếm 3,8%.
4. Những thách thức khi tính toán chỉ số giá tiêu dùng CPI
Việc tính toán chỉ số CPI không thể hoàn toàn chính xác do nhiều nguyên nhân, chẳng hạn như sự xuất hiện của các sản phẩm mới mà CPI chưa kịp cập nhật, hay sự biến động liên tục của giá cả trong khi giá trong giỏ hàng ít thay đổi, khiến CPI có thể phản ánh giá trị cao hơn thực tế.
Ngoài ra, CPI cũng không phản ánh chất lượng của hàng hóa và không thể hiện chính xác dữ liệu về người dân ở các khu vực thành thị hay nông thôn, hoặc mức thu nhập của họ.
Nói cách khác, chỉ số giá tiêu dùng chỉ thể hiện chi phí sinh hoạt trung bình, không biểu thị chất lượng sống; những khu vực có CPI cao không nhất thiết là có mức giá cao hơn so với khu vực có CPI thấp.
CPI không biểu thị sự biến động của từng mặt hàng
Vì công thức tính chỉ số CPI sử dụng giỏ hàng cố định, nếu tất cả mặt hàng trong giỏ đồng loạt tăng giá, người dân có xu hướng giảm chi tiêu. Tuy nhiên, nếu chỉ một số mặt hàng tăng, người tiêu dùng có thể chuyển sang mua sản phẩm tương tự với giá thấp hơn. Điều này khiến CPI thường cao hơn giá trị thực tế.
CPI không biểu thị thay đổi chất lượng hàng hóa
Một lý do khác khiến CPI không phản ánh chính xác thực tế là vì luôn có những mặt hàng mới liên tục xuất hiện trên thị trường, trong khi giỏ hàng hóa chưa được cập nhật kịp. Người tiêu dùng thường có xu hướng chi tiêu nhiều hơn cho các sản phẩm mới hoặc chọn mua các mặt hàng rẻ hơn để nhận được nhiều giá trị hơn.
CPI không phản ánh sự xuất hiện của sản phẩm mới
Khi có thêm các mặt hàng mới trên thị trường, cùng một lượng tiền tệ có thể mua được nhiều sản phẩm đa dạng hơn, điều này làm cho CPI bị sai lệch.
5. Ảnh hưởng của chỉ số CPI đối với kinh tế toàn diện
Khi chỉ số giá tiêu dùng giảm, giá trị của giỏ hàng hóa cố định cũng sẽ giảm theo, hoặc giá sản phẩm/dịch vụ giảm. Trong tình huống này, nếu thu nhập của người dân không thay đổi, họ sẽ có khả năng cải thiện chất lượng cuộc sống vì có thể mua thêm hàng hóa và sử dụng nhiều dịch vụ hơn.
Chỉ số CPI giảm tạo cơ hội nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân
Ngược lại, khi chỉ số tiêu dùng tăng, điều đó cho thấy giá cả sản phẩm đang tăng lên, mọi thứ trở nên đắt đỏ hơn, tạo ra những tác động tiêu cực đến đời sống của người dân. Với mức thu nhập không đổi, chi phí cho nhu yếu phẩm sẽ cao hơn, buộc họ phải cắt giảm một số khoản chi tiêu cần thiết để tiết kiệm tiền.
6. Mối liên hệ giữa CPI và lạm phát
Tỷ lệ CPI được xem là chỉ báo lạm phát, tăng cùng chiều với lạm phát. Khi CPI tăng, điều này chỉ ra rằng giá cả hàng hóa và dịch vụ trên thị trường đều đắt đỏ hơn, kéo theo tỉ lệ lạm phát cũng tăng. Những người chịu ảnh hưởng lớn nhất khi CPI tăng cao chính là những người có thu nhập thấp.
Trong khi đó, mức tăng thu nhập của những người này thường rất thấp và không đáng kể. Nếu giá cả nhu yếu phẩm tăng, họ sẽ phải điều chỉnh chi tiêu và lượng hàng hóa có thể mua sẽ giảm đi.
Trong một số trường hợp, lạm phát giảm có thể mang lại những tác động tích cực. Chẳng hạn, khi internet trở nên phổ biến tại Việt Nam, người dân chuyển sang gọi điện qua internet bằng các ứng dụng như Messenger, Zalo, Viber… nên chi phí gọi điện giảm đi.
Lạm phát ở mức độ vừa phải có thể thúc đẩy kinh tế phát triển, tuy nhiên, lạm phát quá cao có thể gây ra khủng hoảng, trong khi lạm phát quá thấp cũng không hẳn là tốt.
7. Chỉ số CPI tại Việt Nam năm 2025
Trong nửa đầu năm 2025, chỉ số CPI liên tục tăng, tháng sau cao hơn tháng trước và vượt mức cùng kỳ năm trước. Cụ thể:
Tháng 1/2025: CPI tăng 0,52% so với tháng 12/2024 với 8 nhóm hàng hóa dịch vụ tăng giá, 2 nhóm giảm (giáo dục và nhà ở, vật liệu xây dựng) và 1 nhóm giữ giá ổn định (bưu chính viễn thông). Theo Tổng cục Thống kê, lạm phát tháng 1/2025 tăng 0,46% so với tháng trước và tăng 5,21% so với cùng kỳ năm trước.
Vào tháng 2/2025, CPI đã tăng 0.45% so với tháng trước, trong đó có 5 nhóm hàng hóa tăng giá gồm giao thông, nhà ở và vật liệu xây dựng, đồ gia dụng, thuốc và dịch vụ y tế, và các hàng hóa dịch vụ khác. Tuy nhiên, 6 nhóm lại có chỉ số giá giảm như giáo dục, dịch vụ ăn uống, đồ uống và thuốc lá, bưu chính viễn thông, thời trang và du lịch.
Tháng 3/2025 chứng kiến CPI tăng 0.23% so với tháng trước, với 5 nhóm hàng hóa tăng giá, bao gồm nhà ở và vật liệu xây dựng, các hàng hóa và dịch vụ khác, thiết bị gia đình, cùng với nhóm văn hóa, giải trí và du lịch. Trong khi đó, 6 nhóm có sự giảm giá là giáo dục, hàng ăn và dịch vụ ăn uống, giao thông, đồ uống và thuốc lá, việc may mặc và bưu chính viễn thông.
Vào tháng 4/2025, CPI giảm 0.34% so với tháng trước nhưng so với cùng kỳ năm trước lại tăng. Có 7 nhóm hàng giảm giá như hàng ăn và dịch vụ ăn uống, giáo dục, nhà ở và vật liệu xây dựng. Đồng thời, 4 nhóm tăng giá gồm giao thông, đồ uống và thuốc lá, thuốc và dịch vụ y tế.
Trong tháng 5/2025, CPI chỉ nhích lên 0.01% so với tháng trước. Tám nhóm hàng hóa ghi nhận sự tăng giá, đáng chú ý nhất là nhà ở và vật liệu xây dựng, sau đó là nhóm văn hóa, giải trí và du lịch, hàng ăn và dịch vụ ăn uống, hàng hóa và dịch vụ khác, đồ dùng gia đình, đồ uống và thuốc lá, thời trang, và thuốc cùng dịch vụ y tế. Trong khi đó, 3 nhóm có giá giảm là giáo dục, bưu chính viễn thông và giao thông.
Tháng 6/2025, CPI tăng 0.27% so với tháng trước, chỉ có duy nhất nhóm bưu chính viễn thông giảm giá, còn lại các nhóm khác đều tăng. Lạm phát cơ bản trong tháng này cũng tăng 0.24% so với tháng trước và 4.33% so với cùng kỳ năm trước.
Qua nửa đầu năm 2025, chỉ số giá tiêu dùng CPI chủ yếu là tăng, thể hiện sự lạm phát nhất định, khiến người dân buộc phải thắt chặt chi tiêu trong bối cảnh việc làm khó khăn.
Với những thông tin trên từ Chuyên Tài Chính, bạn có thể hiểu rõ về chỉ số kinh tế quan trọng này và bắt kịp tình hình CPI của Việt Nam nửa đầu năm 2025. Hãy tiếp tục theo dõi các bài viết khác để cập nhật thêm thông tin thú vị về đầu tư và tài chính nhé.
